Ptaszyniec kurzy w skrócie *

Ptaszyniec kurzy (Dermanyssus gallinae) (Fot. 1), określany także mianem czerwonego roztocza, to ektopasożyt bytujący na zewnętrznej powierzchni żywiciela. Żerowanie ma miejsce najczęściej nocą. Żerują głównie dorosłe samice. Większość życia roztocze spędza w zacienionych szczelinach. Jednak że w chwili pojawienia się atrakcyjnego żywiciela i odpowiednich warunków bytowania, może rozpocząć się inwazja pasożyta. Co ważne, roztocze może przetrwać nawet pomiędzy cyklami produkcyjnymi i niepokoić każde nowe stado.

Fot. 1. Ptaszyniec kurzy

W ekstremalnych sytuacjach pasożyt może przetrwać nawet do kilku miesięcy bez żerowania, w oczekiwaniu na gospodarza. Ptaszyniec kurzy popularnie występuje na fermach wielkotowarowych oraz przydomowych, w których utrzymywane są kury nioski. Jakkolwiek, jego obecność notowana jest także na innych ptakach, zwierzętach, a nawet ludziach.

Cykl rozwojowy ptaszyńca kurzego trwa przeważnie ok. 14 dni. Natomiast w sprzyjających warunkach, np. w kurnikach może być krótszy i trwać ok. 7-10 dni. W cyklu życiowym roztocza wyróżnia się 5 stadium rozwoju: jajo, larwa, protonimfa, deutonimfa i osobnik dorosły (imago). Co ważne, do rozwoju larwy ptaszyniec kurzy nie potrzebuje żywiciela. Pasożyt wymaga krwi dla rozwoju protonimfy oraz deutonimfy i stadium dorosłego, a także do rozrodu.

Skutki inwazji roztocza w stadach kur niosek mogą być różne. Przede wszystkim notuje się wyższą śmiertelność kur, zwiększone pobranie paszy, gorszą produktywność, w tym spadek nieśności, gorszą jakość jaj (wystąpienie czerwonych, krwistych plamek powstałych poprzez rozgniatanie opitego krwią ptaszyńca kurzego na taśmociągach) zwiększoną podatność na kanibalizm, chroniczny stres u ptaków powodowany niepokojeniem ich przez roztocze, czego konsekwencją może być wydziobywanie piór oraz gorsza ich jakość. Po ugryzieniu ptaka ptaszyniec kurzy wpuszcza ślinę do jego organizmu, co u młodych lub osłabionych jednostek może powodować śmierć bądź doprowadzić do anemii, wycieńczenia.

Ptaszyniec kurzy może mieć również negatywny wpływ na zdrowie ludzi. Roztocze może wywołać podrażnienia i stany alergiczne skóry. Ponadto, uznawany jest za wektora wielu chorób ludzi i drobiu, gdyż z obecnością ptaszyńca kurzego wiąże się występowanie bakterii jak: Salmonella gallinarum, Salmonella enteritidis, Pasteurella multocida, Chlamydia spp., Borrelia anserina, Erysipelothrix rhusiopathiae, Listeria monocytogenes, Coxiella burnetii, Escherichia coli, Staphylococcus spp. oraz wirusów: białaczki drobiu, wywołującego chorobę Newcastle, ospy wietrznej czy wywołującego kleszczowe zapalenie mózgu. Dodatkowo pojawiają się liczne wątpliwości dotyczące stosowanych środków chemicznych. Istnieje ryzyko, iż mogą one bezpośrednio wpływać negatywnie na zdrowie ludzi (zwłaszcza pracowników gospodarstw), ale także pośrednio – na skutek spożycia jaj zawierających pozostałości tychże substancji. Zwalczanie ptaszyńca kurzego jest trudne z kilku powodów:

§  ograniczona dostępność środków na rynku

§  narastanie oporności roztocza na stosowane środki chemiczne

§  trudność w wykryciu obecności pasożyta – najczęściej dostrzegany jest dopiero w momencie inwazji.

Zatem potrzebna jest zrównoważona strategia zintegrowanej ochrony przed szkodnikami, aby ograniczyć stosowanie chemii w produkcji zwierzęcej. Zintegrowana ochrona przed szkodnikami to sposób kontrolowania obecności szkodników w produkcji w sposób zrównoważony. Oznacza to holistyczne podejście łączące różne aspekty mające na celu zapobieganie, monitorowanie i zwalczanie inwazji szkodników poprzez prewencję i wytępienie (w pierwszej kolejności metodami nie chemicznymi, np. ziemią okrzemkową).

Ważnym elementem jest monitorowanie stada oraz podjęcie odpowiednich działań w celu zwalczenia inwazji ptaszyńca kurzego. Istotne jest na przykład dalsze testowanie nowych chemicznych metod zwalczania roztoczy, ale także alternatywnych np. ziemi okrzemkowej. Jednak niezależnie od wybranej metody zwalczania roztoczy, kluczową czynnością w kurnikach jest przestrzeganie zasad higieny np. poprzez zastosowanie ziemi okrzemkowej oraz zachowanie szczególnej ostrożności, aby nie doszło do niekontrolowanego wprowadzenia ptaszyńca kurzego do stada.

* Źródło: Hodowca Drobiu wydanie 7/2024, Link

Więcej o ptaszyńcu **

Ptaszyniec kurzy jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych i uciążliwych ektopasożytów w produkcji drobiarskiej (Wiśniewska i wsp., 2018). Zaliczany jest on do grona okresowych ektopasożytów, ponieważ bytuje na powierzchni żywiciela wyłącznie nocą. Żywi się krwią i chociaż najczęściej jego obecność odnotowywana jest u drobiu nieśnego, to może bytować także na innych zwierzętach, a nawet ludziach (Sparagano i wsp., 2014; Dzik i Mituniewicz, 2021). Warto pamiętać, że pasożyt ten również stanowi zagrożenie pośrednie ze względu na to, że może być rezerwuarem i wektorem wielu czynników zakaźnych groźnych dla kur i innych zwierząt oraz człowieka (najczęściej dla pracowników ferm drobiu). Większość krajów Unii Europejskiej boryka się z problemem inwazji ptaszyńca. Bardzo wyraźnie widać to na przykładzie Niemiec, gdzie pasożyt występuje na większości ferm, jednakże jego tryb życia nie pozwala na wykrycie zagrożenia wcześniej niż przy samej inwazji (Wiśniewska i wsp., 2018). Ptaszyniec zwany jest również czerwonym roztoczem z języka angielskiego poultry red mite (PMR) (Wiśniewska i wsp., 2018).

Fot. 2. Ptaszyniec kurzy w trakcie procesu trawienia

Charakterystyka biologiczna

·       ciało samca osiąga długość 600 μm i szerokość 320 μm; samicy odpowiednio 700-750 μm długości i 400 μm szerokości.

·       kształt jest określany jako gruszkowaty i zmienny w stosunku do ilości wypitej krwi.

·       jego ciało jest spłaszczone, owalne, pokryte szarym chitynowym pancerzem.

·       w czasie wysysania krwi zmienia barwę na czerwoną. Kiedy krew jest trawiona, staje się brązowy, a jelita są wyraźniej widoczne (fot. 2).

·       przewód pokarmowy zbudowany jest z trzech części. Część przednią stanowi gardło i przełyk rozciągający się od narządów gębowych do jelita środkowego. Następnie w jelicie środkowym zachodzi proces głównego trawienia. Ostatnia część, to jelito ślepe, którego rozszerzona powierzchnia ułatwia prawidłowy przebieg procesów trawiennych oraz skraca czas transportu substancji odżywczych.

·       ptaszyniec kurzy posiada 6 jelit ślepych, które umiejscowione są po bokach ciała: 4 z przodu i 2 z tyłu, wszystkie połączone w części środkowej na wysokości 3 pary odnóży.

·       D. gallinae jest pozbawiony oczu, a bodźce środowiskowe odbiera za pomocą wyrostków skupionych na odnóżach (Wiśniewska i wsp., 2018; Dzik i Mituniewicz, 2021).

Cykl życiowy

Ptaszyniec kurzy D. gallinae preferuje środowiska charakteryzujące się wysoką wilgotnością. Swój cykl życiowy ptaszyniec kurzy odbywa w miejscach zacienionych i trudnodostępnych np. pęknięcia i szczeliny występujące w ścianach kurnika oraz łączenia w klatkach (Wiśniewska i wsp., 2018). W cyklu wyróżnia się 5 głównych stadiów (etap nimfy dzielony jest na dwa stadia) (rys. 1).

Rys. 1. Ptaszyniec: 1 – jajo, 2 – larwa, 3 – nimfa (dwa stadia: protonimfa, deutonimfa), 4 – imago

Ptaszyniec kurzy D.gallinae odznacza się bardzo dużą opornością na niekorzystne warunki środowiskowe. W oczekiwaniu na gospodarza może przetrwać nawet do 8-9 miesięcy, a w temp. 5°C około 6 tygodni. Czynnikiem śmiertelnym dla pasożyta są temperatury wynoszące poniżej -20°C oraz powyżej 45°C. W wyniki analizy genu mitochondrialnego COI (podjednostka oksydazy cytochromu 1) oraz genu rRNA 16S wykazano zmienność genetyczną między blisko spokrewnionymi i geograficznie oddalonymi gatunkami z rodzaju Dermanyssus. Uważa się, że różnorodność genetyczna populacji tego gatunku może być wynikiem rozwoju oporności na pestycydy stosowane w poszczególnych krajach lub regionach geograficznych (Marangi i wsp., 2009; Roy i wsp., 2009; Wiśniewska i wsp., 2018). Przypuszcza się również, że ze względu na swoją zmienność genetyczną Dermanyssus gallinae może dostosowywać się do różnych gospodarzy oraz lepiej adaptować się do zmian warunków środowiskowych (Chauve, 1998; Wiśniewska i wsp., 2018).

Rys. 2. Cykl życiowy ptaszyńca kurzego

Rozpoznanie inwazji

Ptaszyniec to pasożyt, którego obecność można stwierdzić nie tylko w przypadku kur, ponieważ jest on zdolny do żerowania na gołębiach, indykach, kaczkach, jaskółkach, wróblach i innych wróblowatych. W sytuacji braku w otoczeniu pierwotnego gospodarza pasożyty mogą atakować również ssaki głównie gryzonie, psy, koty czy konie. Do introdukcji pasożyta na fermę dochodzi najczęściej za pośrednictwem dzikiego ptactwa, gryzoni, nowego stada kur niosek (odchowanych na innej fermie) lub sprzętu. Istotnym wektorem mogącym przenosić ptaszyńca pomiędzy budynkami na fermie jest personel, którego włosy lub odzież stanowią świetny środek transportu (Mul i Koenraadt, 2009; Wiśniewska i wsp., 2018).

Rozpoznanie inwazji ptaszyńca na fermie drobiu jest jedną z prostszych czynności wiążącą się z dokładną obserwacją stada i zwracaniem uwagi na wystąpienie jednego z kilku poniższych wskaźników:

·       zaobserwowanie szybko poruszających się, opitych krwią samic pasożyta w osadzie z klatek i ścian

·       zwiększony poziom stresu wśród ptaków spowodowany dyskomfortem wynikającym z obecności ptaszyńca, co może prowadzić do wydziobywania piór (fot. 3),

·       pogorszenie jakości piór

·       zwiększona skłonność ptaków do kanibalizmu

·       spadek nieśności oraz pogorszona jakość otrzymywanych jaj (jaja z cienką skorupą i krwawymi plamami na nich)

·       podwyższony wskaźnik upadków wśród młodych ptaków, będący konsekwencją działań toksyn lub patogenów zawartych w ślinie ptaszyńca

·       często miejsca po ukąszeniach są wtórnie zakażane bakteriami, co wzmaga odczyn zapalny,

·       wycieńczenie lub anemia prowadzące do padnięć zwłaszcza starszych ptaków w stadzie,

·       zwiększony pobór wody

·       zwiększona ilość pobieranej paszy, a zmniejszony współczynnik jej wykorzystania

·       omijanie przez kury miejsc w kurniku zajętych przez ptaszyńca (Wiśniewska i wsp., 2018; Dzik i Mituniewicz, 2021).

Fot. 3. Nioski zaatakowane przez ptaszyńca kurzego

Sposoby zwalczania

W zwalczaniu ptaszyńca kurzego stosowanych jest wiele różnych metod jednak ich skuteczność zależy od wielu czynników m.in. od czasu i sposobu ich wprowadzenia do użytku, nasilenia inwazji czy oporności pasożyta.

Jednym ze sposobów jest wprowadzenie na fermie zintegrowanego programu ochrony przed szkodnikami IPM (Integrated Pest Management), który uwzględnia szereg strategii mających na celu wyeliminowanie lub ograniczenie populacji szkodników do akceptowalnego poziomu. Na IPM składają się niechemiczne i chemiczne strategie kontroli oraz monitoring efektów. W praktyce stosowanie programów zwalczania D. gallinae w przemyśle drobiarskim jest bardzo ograniczone i skupia się głównie na łączeniu środków bioasekuracji ze stosowaniem akaracydów. Jedną ze skuteczniejszych from walki z ptaszyńcem kurzym jest zastosowanie olejków eterycznych z różnych roślin. Najlepsze efekty zaobserwowano w przypadku zastosowania olejku lawendowego, gdzie w przedziale czasowym od 48 do 72 godzin zaobserwowano zmniejszenie o 97% liczebności populacji pasożyta. Następnym olejkiem, który okazał się być skuteczny był olejek tymiankowy. Po jego zastosowaniu odnotowano spadek liczebności populacji D. gallinae o 84% w ciągu 72 godzin. Spośród szerokiej gamy olejków eterycznych niższą skutecznością odznaczały się także olejki z bazylii, oregano oraz cytryny.

Walka z inwazją ptaszyńca kurzego w stadzie może oparta być również na zastosowaniu dostępnych środków farmakologicznych. Na podstawie przeprowadzonych badaniach wykazano, że bardzo wysoką efektywność w zwalczaniu D. gallinae wykazują cypermetryna, malation oraz fluralaner.

Zarówno w przypadku stosowania preparatów farmakologicznych, jak i olejków eterycznych istnieje kilka sposobów rozprowadzenia substancji czynnej. Niektóre preparaty można stosować w obecności ptaków i rozprowadzić je bezpośrednio na zwierzęta w postaci oprysku (ew. w wodzie do picia) lub bez obecności ptaków i wykonać oprysk ścian, podłóg, sufitów, karmników i poideł. Ze względu na specyfikę odżywiania się pasożyta, częściej polecany jest drugi sposób. Zawsze, należy pamiętać, żeby wybrany preparat był stosowany zgodnie ze wskazaniami producenta podanymi na opakowaniu produktu. W przypadku walki z tym pasożytem warto wspomnieć również o możliwość zastosowania pułapek w formie drewnianych skrzyneczek o wymiarach 100 × 4 × 0,3 cm, w których znajduje się metrifonat. Wymiana takowych pułapek co dwa dni może doprowadzić do spadku liczebności populacji ptaszyńca kurzego nawet o 95% w ciągu dwóch tygodni (Chirico i Tauson, 2002; Wiśniewska i wsp., 2018).

Podsumowanie

Ptaszyniec kurzy to problem, który wciąż stanowi wyzwanie dla dużej części sektora produkcji drobiarskiej. Choć wiele aspektów związanych z tym pasożytem wymaga dalszych badań naukowych, wiadomo, że jego obecność w stadzie obniża dobrostan dobrostan ptaków i może prowadzić do poważnych strat zdrowotnych i ekonomicznych. W związku z tym niezwykle istotnym jest regularne monitorowanie kurników i podejmowanie działań zapobiegawczych oraz zwalczających pojawiającą się inwazję. Obecnie środowisko naukowe poszukuje skutecznych metod eliminacji ptaszyńca, które będą jednocześnie bezpieczne dla ptaków i ludzi. Dostępne wyniki badań wskazują, że obiecującym rozwiązaniem mogą być olejki eteryczne oraz metody wykorzystujące wysoką temperaturę lub metody nie chemiczne, np. ziemia okrzemkowa. Jednakże niezależnie od wybranej metody zwalczania, podstawową zasadą w zapobieganiu inwazji pozostaje dbałość o higienę w kurnikach jako jeden z najważniejszych elementów skutecznego programu bioasekuracji na fermie. Należy unikać sytuacji, w których ptaszyniec mógłby zostać przypadkowo wprowadzony do stada. Warto także zwrócić uwagę na trudno dostępne miejsca w budynkach inwentarskich, takie jak szczeliny w ścianach, które mogą stanowić kryjówki dla pasożytów, ich eliminacja to istotny krok w ograniczeniu populacji ptaszyńca kurzego.

** Źródło: Mały powód wielkich problemów – czyli o ptaszyńcu kurzym (Dermanyssus gallinae) w produkcji drobiarskiej Ptaszyniec kurzy (Dermanyssus gallinae), Mgr inż. Jakub Urban1, dr Artur Żbikowski2, dr hab. Monika Michalczuk, prof. SGGW, 1. Katedra Hodowli i Żywienia Zwierząt, Instytut Nauk o Zwierzętach, 2. Katedra Patologii i Diagnostyki Weterynaryjnej, SGGW Warszawa. Publikacja: Polskie Drobiarstwo, wyd. 05/2025